Druga wyodrębniona powyżej kategoria osobistych praw autorskich, grupująca trzy przypadki (art. 16 pkt 3-5 ustawy), koncentruje się na przedmiotowej stronie zagadnienia, tzn. na uwzględniającym interesy osobiste twórcy jego monopolu w zakresie podejmowania istotnych decyzji odnośnie do korzystania z utworu.

Podstawowe znaczenie ma w tym przypadku prawo twórcy do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności (art. 16 pkt 4 ustawy). Jest ono jak najbardziej oczywiste, gdyż nikt nie może być zmuszany do rozpowszechniania dzieł swojego autorstwa i należy uszanować osobisty wybór danej osoby, jeśli np. zamierza ona pisać utwory literackie wyłącznie dla własnej satysfakcji, odkładając je do domowego archiwum i nigdzie nie publikując. Natomiast jeżeli twórca na udostępnienie własnych utworów już się zgodzi, do niego należy również decyzja co do tego, w jakim dokładnie momencie to nastąpi.

Twórcy są w lepszej sytuacji niż pozostałe podmioty praw autorskich o tyle, iż ochrona w stosunku do nich ma charakter nie ograniczony w czasie, trwając nawet po ich śmierci. Wynika to z faktu, iż twórcy są jedynymi podmiotami uprawnionymi z tytułu autorskich praw osobistych, których istotąjest nie podlegająca zrzeczeniu się lub zbyciu, nieustająca więź twórcy z utworem (por. art. 16 ustawy).

Po nastąpieniu naruszenia strony sporu mogą zacząć od powierzenia jego roz-strzygnięcia ustanowionemu przez nich wspólnie sądowi polubownemu i nie czekając na jego wyrok zawrzeć przed nim ugodę. Działanie sądu polubownego ustalane jest jednak najczęściej w związku z zawieranymi w obrocie cywilnoprawnym umowami – w postaci dodatkowej klauzuli arbitrażowej albo osobnej umowy, zwanej potocznie zapisem na sąd polubowny.

Wśród pozostałych podmiotów majątkowych praw autorskich na szczególną uwagę, z racji ich wyraźnego wskazania w ustawie, zasługują wydawcy dzieł zbiorowych, takich jak encyklopedie czy czasopisma oraz producenci zbiorowych utworów (por. art. 11 ustawy).

Przy zatrudnianiu twórcy przez producenta lub wydawcę na podstawie umowy o pracę dopuszczalne jest stosowanie ogólnego uregulowania art. 12 ustawy. Producenci i wydawcy są wyłącznie uprawnieni z tytułu praw autorskich do pewnej całości, którą stanowi wydawniczy utwór zbiorowy. Natomiast nie są oni z mocy ustawy pierwotnie uprawnionymi podmiotami praw autorskich do części tych utworów, mających samodzielne znaczenie, a więc dzieł będących odrębnymi utworami.

Spośród innych poza twórcami podmiotów praw autorskich na szczególną uwagę zasługują zatrudniający ich pracodawcy. Dzieje się tak ze względu na dużą skalę zja-wiska, gdyż w praktyce wiele osób prowadzi działalność twórczą będąc zatrudnionymi na podstawie umowy o pracę oraz w ramach wykonywania swoich pracowniczych obowiązków. Przypadek ten stanowi alternatywę wobec drugiej najbardziej popularnej formy świadczenia pracy twórczej – przyjmowania indywidualnych zamówień w oparciu o umowy o dzieło, właściwe dla sfery obrotu majątkowymi prawami autorskimi (por. rozdział VI).

To, iż ustawodawca z mocy prawa przyznaje majątkowe prawa do niektórych utworów podmiotom nie będącym twórcami (współtwórcami) nie oznacza, iż podmioty te bez współpracy z konkretnymi osobami fizycznymi są w stanie jakikolwiek utwór stworzyć. Jest to możliwe jedynie zupełnie wyjątkowo, np. gdy podmiotem, któremu ustawa przyznaje majątkowe prawa do utworu, jest osoba fizyczna prowadząca na zasadzie wpisu do gminnej ewidencji działalności gospodarczej wydawnictwo, będąc jednocześnie twórcą mających samodzielne znaczenie części wydawanego przez nią utworu zbiorowego, np. encyklopedii podręcznej z pewnej dziedziny wiedzy (por. art. 11 ustawy).

Podstawowym zagadnieniem jest sposób rozumienia „stworzenia utworu w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy”. Aby w każdej konkretnej sprawie właściwie określić znaczenie tego zwrotu ustawowego, należy odwołać się do dokumentów pracowniczych, stanowiących podstawę nawiązania stosunku pracy i wyznaczających zakres przypisanych danemu pracownikowi obowiązków. Będą to przede wszystkim: umowa o pracę, zakresy obowiązków, związanych z poszczególnymi stanowiskami, na jakich zatrudnieni są twórcy, regulaminy pracy i układy zbiorowe.

Pokrewne prawa majątkowe skonstruowane są na podobnych zasadach jak majątkowe prawa autorskie. Również w ich przypadku występuje zasadniczy rozdział na prawo do rozporządzania przedmiotem praw pokrewnych oraz prawo do korzystania z niego na określonych ustawowo polach eksploatacji.

Różnica w zestawieniu z regulacjąpraw autorskich polega jednak na tym, iż unor-mowania poszczególnych majątkowych praw pokrewnych przewidują zamknięte katalogi pól eksploatacji (por. np. art. 86 ust. 2, art. 94 ust. 2 i art. 97 ustawy regulacja tych pól ulegnie w efekcie wejścia w życie ostatniej nowelizacji ustawy istotnemu przeredagowaniu), w związku z czym nie ma praktycznej możliwości powoływania przez strony umowy innych zakresów korzystania z artystycznych wykonań lub przedmiotów pozostałych praw pokrewnych, niż to wynika wyraźnie z zapisów ustawowych. Wyjątek dotyczy w tym zakresie praw pokrewnych do pierwszych wydań, pola eksploatacji których odniesione zostały do otwartego katalogu pól eksploatacji utworów (por. art. 991 ustawy).

Wideogramy to utrwalenia obrazów i dźwięków na odpowiednich nośnikach ma-terialnych, którymi w praktyce są „zapisane” kasety wideo, oczywiście, analogicznie jak w przypadku fonogramów, rozumiane jako dobra niematerialne, nie zaś ich poszczególne egzemplarze. Nie powinny być natomiast traktowane jako wideogramy utrwalenia na taśmie filmowej, stanowiące bezpośredni efekt produkcji audiowizualnej, np. kopie oryginalnych egzemplarzy, przeznaczone do rozpowszechniania kinowego. Rejestracje takie stanowią w rzeczywistości proste przetransponowanie utworu audiowizualnego na nośnik i nie posiadają walorów odrębnego dobra niematerialnego, stąd też znajdzie do nich odpowiednie zastosowanie art. 50 pkt 1 ustawy.

Dotyczy to zarówno utworów stworzonych w odległej przeszłości, zwłaszcza wykreowanych przez sławne osoby, a więc wchodzących do dorobku kulturalnego społeczeństwa, jak i dzieł współczesnych co prawda, ale zasługujących na ich szersze udostępnienie ze względów społecznych, choćby, jak ma to miejsce w przypadku utworów dziennikarskich (publicystycznych), biorąc pod uwagę ich walory informacyjne.

Podobnie jak w przypadku fonogramów, nie ma ograniczenia, aby na wideogra- mie utrwalane były jedynie utwory i artystyczne wykonania, choć rejestracja obrazu nigdy nie odbywa się w sposób mechaniczny i zawsze wymaga od dokonującej ją osoby decyzji odnośnie do sposobu ujęcia filmowanej perspektywy, niezależnie od tego, czy zachowywana jest w ten sposób otaczająca utrwalającego rzeczywistość (dzieła dokumentacyjne, reporterskie), czy też zapisuje on określoną dającą się przedstawić obrazowo kreację artystyczną (filmy fabularne, impresje filmowe, filmy lysunkowe itp.).

Podobną funkcję spełnia ograniczenie egzekucji z majątkowych praw autorskich. Prawa te zasadniczo egzekucji nie podlegają. Prawo do rozporządzania utworem oraz prawo do decydowaniu o korzystaniu z niego wyłączone są spod egzekucji do czasu, do kiedy przysługują twórcy. Majątkowe prawa autorskie mogą więc być przedmiotem egzekucji, jeżeli zostaną przeniesione na inny podmiot, tzn. jeżeli podmiot pierwotnie uprawniony się ich wyzbędzie, np. przenosząc je na zamawiającego utwór. Będzie to więc egzekucja wymierzona w następcę prawnego twórcy, nie zaś jego samego.

Przypadki zasygnalizowanego powyżej „zejścia się” (konfuzji) poszczególnych, przewidzianych w ustawie kategorii podmiotów wyłącznie uprawnionych (o statusie twórcy i jednocześnie innej wyposażonej w autorskoprawne przywileje osoby, np. producenta czy wydawcy) w praktyce zdarzają się na tyle sporadycznie, iż nie będziemy poświęcać im dalej większej uwagi.