W części ustawy, poświęconej stosunkom umownym w zakresie prawa autorskiego, znajduje się zapis, zgodnie z którym umowy rozporządzające prawami majątkowymi po-winny być pod rygorem nieważności zawierane w formie pisemnej (art. 53 ustawy). Umowa o pracę, w której decyduje się o rozdziale praw majątkowych do utworu między pracownika i pracodawcę, jest niewątpliwie umową rozporządzającą, dlatego też po-winna być, jak się wydaje, zawierana na piśmie.

Po pierwsze, katalogi wyodrębnionych zakresów korzystania z przedmiotów praw pokrewnych są generalnie mniej liczne niż w przypadku utworów. Po drugie zaś, kon-sekwencją takiego zawężenia jest niewystępowanie odpowiedników części autorsko- prawnych pól eksploatacji w sferze majątkowego władztwa wyłącznych dysponentów artystycznych wykonań, fonogramów lub wideogramów oraz nadań (dotyczy to zakresów wprowadzania do pamięci komputera oraz wystawiania i wyświetlania istotnemu zawężeniu w stosunku do pól eksploatacji utworów uległ także wykaz pól eksploatacji wydań naukowych lub krytycznych – por. art. 992 ustawy).

Chodzi o wyraźną dyspozycję ustawodawcy, iż uprawnienia nadawcze dotyczą rozporządzania i korzystania przez organizację radiową lub telewizyjną ze swoich programów. Ważne jest wobec tego ustalenie przedmiotowego zakresu pojęcia „swoich programów”, do czego konieczne jest wzięcie pod uwagę aspektu dysponowania nimi przez konkretne podmioty.

Od razu na wstępie zaznaczyć trzeba, że nie jest wystarczające tutaj samo współdziałanie co najmniej dwóch osób w powstawaniu utworu. Współdziałanie to musi mieć bowiem twórczy charakter, tzn. że każdy ze współtwórców powinien wnieść do utworu swój twórczy wkład. Jeśli więc w realizowaniu utworu współpracują dwie osoby, ale jedna z nich ogranicza się do wykonywania czynności czysto technicznych, pozbawionych twórczego, indywidualnego piętna (choćby zajmując się dowożeniem swoim środkiem transportowym materiałów plastycznych, potrzebnych twórcy do wykreowania konkretnego utworu), to utwór powstały w takich okolicznościach nie będzie mógł uchodzić za efekt współtwórczości, czyli jedynym podmiotem uprawnionym z tytułu praw autorskich do niego będzie faktyczny twórca dzieła plastycznego.

Majątkowe prawa autorskie trwają co najmniej 70 lat. Czas ich faktycznej egzysten-cji zależy od momentu zajścia określonych okoliczności, wyznaczających początek biegu 70-letniego okresu monopolu osób wyłącznie uprawnionych.

Nie da się dokładnie stwierdzić, jaki jest maksymalny czas funkcjonowania majątkowych praw autorskich. Zależy on od tego, jak długi jest okres między momentem powstania praw a momentem, który wyznacza początek przewidzianego przez ustawę 70-letniego okresu ich trwania. Tym końcowym momentem może być śmierć twórcy (współtwórcy) albo pierwsze rozpowszechnienie utworu. Okres ten może trwać zarówno kilka dni, jak i kilkadziesiąt lat.

Odnośnie do niewielkich rozgłośni czy stacji o lokalnym zasięgu działania wystarczająca może okazać się jednak nie wymagająca zbyt rozwiniętej struktury forma prowadzenia działalności gospodarczej, w tym jednoosobowe przedsiębiorstwo wpisane do gminnej ewidencji.

Pojęcie „organizacja”, użyte w tekście ustawy, ma bowiem na celu podkreślenie nie tyle wystę-powania zrzeszeniowego, a więc zakładającego współpracę wielu osób podmiotu, co raczej zwrócenie uwagi na konieczność wypracowania przez ten podmiot specjalistycznego aparatu organizacyjnego, dzięki któremu będzie on w stanie sprostać złożonemu zadaniu produkowania i nadawania programów radiowych lub telewizyjnych.

Przedmiotem naszego zainteresowania w niniejszym punkcie będą podmioty uprawnione z tytułu autorskich praw osobistych (które to prawa nie podlegająprze- noszeniu) oraz te podmioty, które, choć praw osobistych do utworu nie mają zostały z mocy ustawy upoważnione do wyłącznego dysponowania autorskimi prawami majątkowymi (co do porównawczego zestawienia praw osobistych i praw majątkowych por. uwagi w rozdziale IV pkt 2).

Dwa pozostałe osobiste prawa autorskie, związane z obrotem dobrami niemate-rialnymi, posiadają bardzo praktyczne znaczenie i są skonkretyzowane odnośnie do ich przestrzegania w przepisach ustawy Są to prawa:

– 1) do nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania (art. 16 pkt 3 ustawy) oraz

– 2) do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu (art. 16 pkt 5 ustawy).

Innymi słowy, wynika stąd, iż podmiot praw autorskich nie musi koniecznie być bezpośrednio albo pośrednio, np. przez udział w organizowaniu procesu twórczego, zaangażowany w powstanie utworu, ale że może nim zostać każda osoba, której zależy na wejściu w posiadanie majątkowych praw autorskich do danego utworu, np. przedsiębiorstwo państwowe produkujące kable zakupuje prawa od autora pracy pla-stycznej, która wykorzystywana jest w związku z reklamowaniem towarów tego przedsiębiorstwa, chcąc w ten sposób uzyskać większą swobodę w dysponowaniu użytecznym dla niego utworem.

Utwory połączone są szczególną kategorią utworów, których powstanie uzależnione jest od twórczego zaangażowania co najmniej dwóch osób, będących w rozumieniu prawa autorskiego twórcami. Sytuacja ich kreowania bardzo przypomina przypadek współtwórczości, dlatego też ustawodawca zdecydował się, normując status utworów połączonych, odesłać do odpowiedniego stosowania uregulowania dzieł współautorskich (por. art. 10 zd. 2 ustawy).

Ustawa doprecyzowuje praktyczne zastosowanie nadzoru autorskiego przy okazji regulowania stosunków umownych w zakresie prawa autorskiego (por. art. 60). Trudniej natomiast wyobrazić sobie ściganie naruszeń tego prawa osobistego w oparciu o ogólny art. 78 ustawy (por. rozdział V), wykraczający poza sferę kontraktową. Nadzór właściwy jest bowiem raczej dla legalnej eksploatacji utworu, zakładającej co najmniej dorozumiane przyzwolenie osoby wyłącznie uprawnionej. Mimo to, zauważyć należy, iż każdy, kto chce pozyskać cudzy utwór, powinien zwrócić się do jego twórcy z prośbą o zgodę na określone korzystanie z niego oraz w razie potrzeby umożliwić ewentualne przeprowadzenie nadzoru autorskiego, ale jest to, niestety, tylko postulat, nie realizowany często w praktyce.

Można np. wyobrazić sobie sytuację wydania aktu prawnego, który szczegółowo regulowałby kształt ekspertyzy biegłych sądowych, choćby przez zamieszczenie w charakterze załącznika for-mularza, który miałby stanowić konstrukcyjny szkielet opinii. W takim przypadku swoboda twórcza rzeczoznawcy zostałaby bardzo wyraźnie ograniczona i musiałby on włożyć o wiele więcej wysiłku w nadanie jej znamion utworu, czego przykładem mogą być sprawozdania finansowe biegłych rewidentów, które są, również ze względu na nakazy odpowiednich przepisów o rachunkowości, silnie zestandaryzowane.

To, że określone prawa autorskie są prawami majątkowymi, oznacza, iż wchodzą one w skład majątku dysponującego nimi podmiotu, czyli pewnej wyodrębnionej masy majątkowej, np. przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym w rozumieniu art. 551 KC, masy spadkowej itp. W ramach majątku, autorskie prawa majątkowe tworzą składnik aktywny, czyli stanowią mienie jako inne oprócz własności prawa majątkowe (por. art. 44 KC). Będąc elementami mienia autorskie prawa majątkowe dzielą losy innych praw majątkowych, np. w związku ze spadkobraniem, zbyciem lub likwidacją przedsiębiorstwa.